निसर्गवाचन

निसर्गवाचन

मारूती चितमपल्ली

पद्मगंधा प्रकाशन, पुणे. पृष्ठे: १५८, मूल्य: १२० रूपये

संमोहन विद्या माणसाला योगसाधनेने साध्य करून घ्यावी लागते. परंतु वन्य प्राण्यांच्या बाबतीत ती स्वाभाविक क्रिया आहे.
आदिवासी मोराला जंगलातील जागल्या म्हणतात. बिबट्यापासून रात्री संरक्षण मिळावे म्हणून मोरकुल वनातील एखाद्या ठिसूळ फांद्या असलेल्या पर्णहीन झाडावर बसते. तेथे बिबट्याला पोचणे शक्य नसते. मोराला जंगलातील प्रत्येक हालचालीची चाहूल लागते. मानेवर पिसे फुलवून तो आजूबाजूच्यांना धोक्याची सूचना देतो. वाघ आणि बिबट यांच्या अस्तित्वाची माहिती तो भयसूचक आवाज काढून जंगलातील प्राणीजगताला देतो.
जमिनीवर आहारविहार करणारा मोर समोर धोका दिसताच वेगाने पळ काढतांना पंखावर स्वार होऊन एखाद्या झाडाचा आश्रय घेतो. परंतु जमिनीवर बिबट आणि मोर यांची दृष्टादृष्ट झाली की मोर एखाद्या कठपुतळीप्रमाणे जागच्या जागी उभा राहतो. त्याचे सारे लक्ष बिबट्याकडे असते. परंतु या शत्रूपासून सुटून जावे याचे भान त्याला राहात नाही. बिबट त्याच्यावर जणू संमोहनाचे अस्त्र चालवतो. चपळ असूनही मोर त्याला बळी पडतो.
असा संमोहनाचा प्रकार बिबट आणि मोर यांच्या बाबतीतच घडतो असे नाही. जेव्हा कुत्रा सशाचा पाठलाग करतो किंवा पारधी त्याला पकडायला जातो, तेव्हा ससा आपले प्राण वाचवण्यासाठी वेगाने धावतो आणि आपले प्राण वाचवतो. पण जंगलात मुंगूस आणि ससा यांची दृष्टादृष्ट झाली की ससा हताशपणे भयाने किंचाळत अडखळत चालत असतो. मुंगूस त्याचा पाठलाग करते. जणू मृत्यूच आपला पाठलाग करतोय, असे समजून तो विवशतेने त्याच्या तावडीत सापडतो. प्रतिकार करत नाही किंवा धूमही ठोकत नाही. मुंगूस आणि उंदीर समोरासमोर आले तर हीच क्रिया दिसून येते.एकदा मी रात्रीच्या वेळी हुमा घुबड पकडून त्याला मोठ्या पिंजर्‍यात ठेवले. पिंजर्‍यासाठी लोखंडाच्या सलाखी वापरण्यात आल्या होत्या. दोन सलाखींच्या फटीतून घुबडाला बाहेर जाता येत नसे. मात्र लहान पक्षांना त्यात प्रवेश करता येत असे. वाटल्यास पुन्हा बाहेर जाता येई. भर दुपारच्या वेळी सातबहिणींचा एक थवा या पिंजर्‍यात प्रवेश करी. सार्‍याजणी घुबडासमोर बसून त्याला एकटक पाहात. एरवी घुबडाला पाहताच त्या जंगलात केवढा कोलाहल माजवितात. सातबहिणींच्या या आचरणाचे मोठे आश्चर्य वाटे. एरवी या लहान पक्षांचा ग्रास घेण्यास घुबड कमी करणार नाही. पण ते या पक्षांना संमोहित करून नजरेने विजय मिळवते. स्नेहाचे वातावरण निर्माण करण्यात त्याला यश येत असावे काय?
संमोहनाची विद्या माणसाने पहिल्यांदा या वन्य प्राण्याकडून शिकली असावी.