द सेकंड सेक्स

द सेकंड सेक्स
सिमोन द बोव्हुआर
अनुवाद ; करुणा गोखले
पद्मगंधा प्रकाशन
पृष्ठे : ५५८, मूल्य : ४५०


सिमोन द बोव्हुआर - संक्षिप्त चरित्र
पुरुषात रुजवल्या जाणा-या स्वातंत्र्य, निर्णयक्षमता, तर्कनिष्ठता, आत्मविश्वास या गुणांचे सिमोनला अतोनात कौतुक होते. स्त्रीमध्ये हे गुण रुजवले जात नाहीत व त्यामुळे स्त्री दैनंदिन रहाट्गाडग्यात अडकून पडते. याउलट पुरुष मात्र रोजच्या दिनचर्येपेक्षा व शारीरधर्मापेक्षा उदात्त असे काही तरी भरीव कार्य तडीस नेऊन ’स्व"चे प्रकटीकरण साधतो हा सिमोनच्या ’सेकंड सेक्स’ मधील वारंवार प्रतिपादला जाणारा मुद्दा होता. ’सेकंड सेक्स’ प्रकाशित झाल्यानंतर स्त्री दास्याविषयीचे तिचे सिद्धांत स्त्रीविषयक भान जागृत होण्यास खूप उपयुक्त ठरले. मुलगा व मुलगी यांना वाढवण्यात केला जाणारा भेदभाव, त्याचे स्त्री व पुरुष दोघांच्याही मानसिकतेवर होणारे दूरगामी परिणाम, स्त्रीच्या मानसिक दौर्बल्यामागची तिच्यावरील कुसंस्कारांची परंपरा यांचे विस्तृत
विश्लेषण सिमोनने केल्यामुळे स्त्री समस्यांविषयी झोपी गेलेला समाज थप्पड बसून जाग यावी त्याप्रमाणे खडबडून जागा झाला. ’सेकंड सेक्स’ वाचून अनेक स्त्रियांना स्वत:च्या दुय्यमपणाची कारणे कळली. अनेक आयांना मुली वाढवताना काय टाळले पाहिजे याचे भान आले. तरुण मुलींना स्वत:च्या शरीराची, पर्यायाने स्त्रीत्वाची लाज वाटणे बंद होऊन ताठ मानेने आयुष्याला सामोरे जाण्याचा आत्मविश्वास आला. थोडक्यात, सिमोनच्या पुस्तकाने स्त्रियांची एक संपूर्ण पिढीच स्वत:कडे अधिक डोळसपणे बघून स्वत:शी संवाद साधू लागली. या पुस्तकाने स्त्रीच्या मानसिकतेत आमूलाग्र क्रांती केली. त्याचा फायदा व्यक्तिगत पातळीवर स्त्रियांना झालाच, पण पुढच्या पिढीतील मुलीचं संगोपन अधिक जाणीवपूर्वक करण्यासाठी, त्यांना माणूसपण देण्यासाठी सुजाण मातांची एक फळीच या पुस्तकाने तयार केली. ’स्त्री जन्मत नाही, तर घडवली जाते’, या सिमोनच्या गाजलेल्या विधानाचे दूरगामी परिणाम लक्षात घेऊन अनेक स्त्रियांनी आपल्या मुली चुकीच्या पद्धतीने घडू नयेत याची खबरदारी घेतली.

’सेकंड सेक्स’ या पुस्तकावर विचार विनिमय करण्यास तिने १९४६ मध्ये सुरुवात केली. त्या वेळेला स्त्रीवादी साहित्य ही कल्पनाही अस्तित्वात नव्हती. 'Vindication of Rights of Women' यासारख्या पुस्तकांचे लेखन झाले असले तरी स्त्रीविषयक अभ्यासग्रंथ तर अजिबात अस्तित्वात नव्हते. स्त्रियांच्या सामाजिक व आर्थिक दृष्टीकोनातून विचार करणारे तत्वचिंतक म्हणजे जॉन स्टुअर्ट मिल, मार्क्स व एंगल्स. विशेषत: मिलचे 'Subjections of Women' (1869), एंगल्सचे Origin of the Family, Private Property and the State (1888), व एलिस हॅवलॉकचे लैंगिक संदर्भात विश्लेषण करणारे Man and Women (1894) ही ख-या अर्थाने स्त्री विषयाचा ऊहापोह करणारी प्रसिद्ध पुस्तके होत. एकोणिसाव्या व विसाव्या शतकात स्त्रियांच्या हक्कांविषयी ज्या चळवळी झाल्या, त्या मुख्यत्वेकरून वाढत्या औद्योगिकरणाशी संबंधित होत्या. समान कामासाठी समान वेतन, कामाचे तास १२ न ठेवता १०, कामाच्या जागा आरोग्याच्या दृष्टीने सुरक्षित करणे, बाळंतपणाची व आजारपणाची रजा यांसारख्या स्त्रीच्या अर्थार्जनाशी निगडित मागण्या घेऊन चळवळी होत होत्या. स्त्रियांच्या लढण्याचा दुसरा मुद्दा होता मतदानाच्या हक्काचा.

’सेकंड सेक्स’ मध्ये सिमोनने स्त्रीचा अगदी कृषीसंस्कृतीच्या उगमापासून ते फ्रेंच राज्यक्रांतीचा काळ व तेथून पुन्हा आधुनिक काळापर्यंतचा जो राजकीय व सामाजिक इतिहास विस्तृतपणे नोंदला आहे. स्त्रीच्या सामाजिक दर्जाची एवढी सखोल कारणमीमांसा याआधी कोणीही केली नव्हती. सिमोनच्या पुस्तकाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे तिने स्त्रीची मानसिक जडणघडण, तिच्यावरील कौटुंबिक व धार्मिक संस्कार, बालपणापासून तिच्यात निर्माण केली जाणारी परावलंबित्वाची, असहायतेची भावना, तिच्या शारीरिक सौंदर्याला दिले जाणारे अवास्तव महत्व, आणि त्याच वेळी तिच्या शारीरिक क्षमतांकडे केले जाणारे दुर्लक्ष, तिच्या बौद्धिक विकासाचा उपहास करून तिची तिच्या लैंगिक देहधर्मात केलेली स्थानबद्धता याचा सविस्तर उहापोह केला. त्यातून सिमोनने सप्रमाण दाखवून दिले की स्त्री निसर्गत: अबला नसते, तर ती बनवली जाते. स्त्री व पुरुषांमधील नैसर्गिक घटकांना अवास्तव प्रमाणत भडक करून त्यांच्या मानसिक व शारीरिक क्षमतांमध्ये व पर्यायाने त्यांच्या सामाजिक स्तरांमध्ये जी खोल दरी निर्माण केली जाते, ती निसर्गसुलभ नसून मानवनिर्मित आहे. या संदर्भात तिने केलेले ’स्त्री जन्मत नाही, तर घडवली जाते’ हे वाक्य अजरामर झाले.