बिलंदर टोपी बहाद्दर

बिलंदर टोपी बहाद्दर : निरंजन घाटे
रोहन प्रकाशन, पृष्ठे : १७६, मूल्य : १०० रुपये

राष्ट्रीय स्मारके विकणारे महाभाग
लोक फसतात म्हणून आम्ही त्यांना फसवतो, असं ब-याच टोपी घालणा-य़ांचं म्हणणं असतं. ’दुनिया झुकती है झुकानेवाला चाहिये’, ही म्हण आपण बरेचदा वापरतो. लोकांच्या डोळ्यात धूळ फेकण्याचं कौशल्य असल्याशिवाय झुकानेवाला दुनियेस झुकवू शकत नाही, हे मात्र इथं लक्षात ठेवायला हवं. नाहीतर बिगबेन स्वातंत्र्यदेवतेचा पुतळा किंवा आयफेल टॉवर यांच्यासारख्या वस्तू विकल्याच गेल्या नसत्या.
आर्थर फर्ग्युसन हा असाच एक स्कॉटसमन होता. तो एक उत्कृष्ट ’झुकानेवाला’ होता. आपण लोकांना झुकवू शकतो याची त्याला कल्पना नव्हती. पण जेव्हा आपल्या या गुणांचा त्याला साक्षात्कार झाला तेव्हा त्यानं जगाला थक्क करून सोडलं. १९२०च्या सुमारास तो ट्राफल्गार चौकात उभा असताना आर्थरला त्याच्यातील सुप्त गुणांची जाणीव झाली. एक अमेरिकन माणूस नेल्सनच्या पुतळ्याकडं अनिमिष नेत्रांनी एकटक बघत असताना आर्थरनं बघितला. आर्थर त्या अमेरिकन व्यक्तीजवळ गेला. आपण या लंडनमधल्या सर्व पुतळ्यांचे नि स्मारकांचे अभ्यासक आहोत, अशी स्वत:ची ओळख करून देत त्या अमेरिकन व्यक्तीस त्याने नेल्सनच्या पुतळ्याची माहिती द्यायला सुरुवात केली. ’हा पुतळा इंग्लंडचा राष्ट्रपुरुष मानल्या जाणा-या लॉर्ड नेल्सनचा आहे.’ आर्थर त्या अमेरिकनास माहिती देऊ लागला. ’या देशाचं दुर्दैव असं की आमच्या शासनानं हा पुतळा, हे सिंह, हे कारंजं, तो चौथरा हे सगळं विकायला काढलय. पाच वर्षे चाललेल्या युद्धामुळं आमचा देश कर्जबाजारी झालाय ना,’ चेहरा दु:खी करत आर्थर बोलत होता. त्या अमेरिकन माणसाला आर्थरची कीव आली. ’तुम्हाला खोटं वाटेल, केवळ सहा ह्जार पौंडाला हे स्मारक विकलं जातय आणि दुर्दैव असं की हे काम माझ्यावर सोपविण्यात आलय. कुणातरी जाणकार व्यक्तीच्या पदरी पडायला हवं. या स्मारकाची महती ज्याला कळते त्याने हे घेतलं तर ठीक आहे. नाही तर सगळाच बट्ट्याबोळ.’ आर्थरनं अगदी पडल्या चेहे-यानं त्या अमेरिकनास सांगितलं.
’काय म्हणताय काय, पण तुम्हाला गि-हाईक आलय का?’ त्या अमेरिकन माणसानं विचारलं.
’हो. दोन - तीन गि-हाईकं आलीत खरी, पण त्यातला एकजण तर फ्रेंच आहे. त्याला नेल्सन कसा काय विकणार?’
’तुम्ही मला थोडा वेळ द्याल का? मी माझ्या वरिष्ठांना विचारतो.’ तो अमेरिकन म्हणाला.
’अहो, खरं तर हे सगळं शासकीय गुपित आहे. तुम्ही तुमच्या वरिष्ठांना विचारणार, ते आणखी कुणाला सांगणार, माझी नोकरी जाईल.’ असा संवाद घडला. अखेरीस आर्थरनं त्या अमेरिकन व्यक्तीस एक फोन करायला हरकत नाही असं सांगितलं. त्या माणसानं फोन केला. मग आर्थरनं फोन केला. जर सहा ह्जार पौंडाचा चेक लगेच मिळाला तर व्यवहार पूर्ण करावा, असा आदेश राष्ट्रीय स्मारक समितीच्या अध्यक्षांनी आर्थरला दिल्याची माहिती आर्थरनं त्या अमेरिकनास दिली. त्याचबरोबर हा पुतळा, त्याचा चौथरा, भोवतालचे सिंह, कारंजे वगैरे सुटे करून पेटा-यात बांधून जहाजातून अमेरिकेला पाठवू शकेल, अशा शासनमान्य संस्थेचा पत्ताही आर्थरनं त्या अमेरिकनास दिला.
आर्थरनं ब्रिटीश शासनाच्या वतीने चेक स्वीकारला. पावती पाठवायचा पत्ता लिहून घेतला. त्या माणसाच्या डायरीत कच्ची पावती लिहून दिली. मग आर्थर फर्ग्युसननं लगेच तो चेक वटवला. इकडे तो अमेरिकन आर्थरनं दिलेल्या पत्त्यावर गेला. तिथं त्याचं काम स्वीकारायला त्या कंपनीनं अर्थातच नकार दिला. नेल्सनचं स्मारक ब्रिटीश सरकार कुठल्याही परिस्थितीत विकणं शक्य नाही, हे सांगून त्याला पटेना. मग तो अमेरिकन स्कॉट्लंड यार्डमध्ये पोहोचला. तेव्हा आपण फसलोय हे त्याच्या लक्षात अलं. आर्थर फर्ग्युसनला हे घबाड लाभलं त्यामुळे त्याची तहान वाढली. त्या वर्षीच त्यानं आणखी एका अमेरिकन व्यक्तीस एक हजार पौंडाला ’बिगबेन’ हे घड्याळ विकले. त्याही पुढची गंमत म्हणजे बंकिंगहॅम राजवाड्याच्या खरेदीचा विसार म्हणून त्याने दोन हजार पौंड मिळवले. या तक्रारी अर्थातच पोलिसात नोंदवल्या गेल्या. लंडनमध्ये हा उद्योग करीत राह्यलो तर पोलीस पकडतीलच, पण जर हे अमेरिकन इतके खुळे आहेत तर त्यांच्याच देशात आपण गेलो तर आपल्याला आणखी पैसा मिळेल अशी खूण गाठ बांधून आर्थर फर्ग्युसन १९२५मध्ये अमेरिकेत पोहोचला. अमेरिकेत तर विकण्यासारख्या खूपच गोष्टी उपलब्ध होत्या.
वॉशिंग्टनला पोहोचल्या पोहोचल्या आर्थरनं पहिलं गि-हाईक मिळवलं. एका गुरांच्या व्यावसायिकाला - कॅट्ल रांचरला - त्यानं दरवर्षी एक लाख डॉलर भाड्यानं ९९ वर्षांच्या करारानं व्हाईट हाऊस भाड्यानं दिलं. पहिल्या वर्षीचं भाडं त्यानं आगाऊ घेतलं होतं. एवढा पैसा मिळाल्यानंतर फर्ग्युसनच्या मनात निवृत्तीचे विचार येऊ लागले. पण निवृत्तीपूर्वी एक दणका द्यावा आणि मगच निवृत्त व्हावं. तेव्हा काही तरी धमाल उडवायलाच हवी, असा निश्चय करून तो निवृत्तीपूर्व दणकेबाज कामाची योजना करू लागला.
कसायाला गाय धार्जिणी, या उक्तीनुसार आर्थरकडं या वेळात बळीचा बकरा चालत आला. हा एक धनिक ऑस्ट्रेलियन होता. त्याला आर्थरच्या जाळ्यात फसायला वेळ लागला नव्हता. एका भोजन समारंभात दोघांची ओळख झाली. बोलण्याच्या ओघात आर्थरनं न्यूयॉर्क बंदराच्या रूंदीकरणाच्या कामात त्याचा स्वत:चा मोठा सहभाग असल्याचं या ऑस्ट्रेलियन महाभागास सुनावलं. या रूंदीकरणाच्या आड स्वातंत्र्य देवतेचा पुतळा येत होता. प्रगतीच्या आड भावना येऊ देणं अमेरिकन जनतेस मान्य नव्हतं. मात्र या पुतळ्याला भंगार माल म्हणून विकायलाही शासन तयार नव्हतं. जर योग्य त्या सन्मानासह या पुतळ्याची पुर्स्थापना करायला कुणी तयार असेल अमेरिकन शासन त्या व्यक्तीस किंवा संस्थेस हा पुतळा विकायला तयार होते. मात्र हा व्यवहार आधी उघड करणं म्हणजे जनतेचा प्रक्षोभ ओढून घेणं असल्यानं हा व्यवहार गुप्ततेनं करायला हवा होता, हेही आर्थरनं या ऑस्ट्रेलियन व्यक्तीच्या मनावर ठसवलं. जर हा पुतळा विकत घ्यायचा असेल तर आधी एक लाख डॉलरची अनामत रक्कम जमा करावी लागेल, असंही आर्थरनं त्या ऑस्ट्रेलियन माणसाला सांगितलं. या ऑस्ट्रेलियनानं पुढचे काही दिवस सिडनीशी संपर्क साधून एक लक्ष डॉलर मिळवायची धडपड केली. फर्ग्युसन कायम त्याच्याबरोबर राहात असे. ’चुकून तू हे गुपित फोडशील आणि हा व्यवहार रद्द होईल’, असं तो त्या ऑस्ट्रेलियन गृहस्थाच्या मनावर ठसवीत होता. या दोघांनी स्वातंत्र्यदेवतेच्या पुतळ्यासमोर आपलं छायचित्रंही काढून घेतलं होतं.
ऑस्ट्रेलियातून पैसे यायला वेळ लागला. त्यामुळं फर्ग्युसन अस्वस्थ झाला. त्याच्या अस्वस्थतेमुळे त्या ऑस्ट्रेलियन माणसाचा संशय वाढला. त्यानं एक दिवस ते छायाचित्र पोलिसांकडे दिलं. पोलिसांकडे या व्यक्तीविरूद्ध वेगवेगळ्या नावनं लोकांना राष्ट्रीय स्मारकं विकल्याच्या तक्रारी दाखल झाल्या होत्याच. त्यांना आता ठोस पुरावा मिळाला. त्या ऑस्ट्रेलियन व्यक्तीच्या मदतीनं पोलिसांनी अखेरीस आर्थर फर्ग्युसनला पकडलं. त्याला पाच वर्षाच्या साध्या कैदेची शिक्षा झाली. लक्षावधी डॉलर बॅंकेत ठेऊन आर्थर आत गेला. पाच वर्षांनी त्या रकमेच्या व्याजासह ती संपत्ती घेऊन तो लॉस एंजेलीसला गेला. मग तुरुंगात न जाता लोकांना टोप्या घालत १९३८ पर्यंत राजेशाही जीवन जगला. १९३८ मध्ये स्वत:च्या प्रासादात झोपेतच मरण पावला.