गुलाम

गुलाम : अच्युत गोडबोले, अतुल कहाते
मनोविकास प्रकाशन, पृष्ठे : ३७६, मूल्य : ३७० रुपये

गुलामगिरीच्या विरोधातील चळवळी

गुलामगिरीच्या विरोधात संघटना आणि चळवळी एकोणिसाव्या शतकात जोर धरायला लागल्या. ’अमेरिकन ऍंटी स्लेव्हरी सोसायटी (एएएस)’ या समतावादी विचारांच्या गो-या लोकांनी उभ्या केलेल्या भूमिगत संघटनेची स्थापना १८३२-३३ साली फिलाडेल्फियामध्ये झाली. पुढची काही वर्ष एएएसनं गुलामगिरीच्या विरोधात लाखो पुस्तकं, पत्रकं, नियतकालिकं वितरित केली. विल्यम लॉईड गॅरिसन आणि इतर काही जण या संघटनेच्या प्रमुख लोकांपैकी होते. १७९० सालापासून अमेरिकन कॉंग्रेसकडे देशभरातून गुलामगिरीचा निषेध करणारी पत्रकं पाठवली गेली. एएएसचा उदय होण्यापूर्वी तॊ २०-३० च्या संख्येनं असायची. आता तब्बल चार लाख पत्रकं कॉंग्रेसकडे पोचवली जायला लागली. पण त्यांच्याकडे अजिबात लक्ष दिलं जाऊ नये असं दक्षिणेकडॆच्या राज्यातल्या सीनेटर्सनी सुचवलं. १८३६ साली गुलामगिरीच्या विरोधात छापलेलं सगळं साहित्य एकत्र करून फेकून दिलं जावं असं काही जणांनी कॉंग्रेसच्या बैठकीत म्हटलं.
दुर्दैव म्हणजे जरी या संघटनेची निर्मिती चांगल्या उद्देशानं झाली असली तरी अनेक मुद्द्यांवरून तिच्या संचालक मंडळतल्या लोकांचीच जुंपे, उदाहरणार्थ आपल्या संघटनेत आफ्रिकन बायकांना स्थान दिलं जावं का नाही, हा वादाचा मुद्दा ठरला. मग या संघटनेत १८४० साली फूट पडून एक वेगळीच संघटना तयार झाली. गॅरिसनला पकडून देणा-याला जॉर्जिया सरकारनं ४,००० डॉलर्सचं बक्षीस जाहीर केलं. ’लिबरेटर’ किंवा ’अपील’ या नावाच्या भूमिगत संघट्नांची गुलामगिरी विरोधातली नियतकालिकं वितरित करत असताना कुणी पकडलं गेलं तर त्या माणसाला नॉर्थ कॅरोलिना राज्यात १,५०० रुपयांचा दंड केला जायचा. या नियतकालिकांच्या जॉर्जिया राज्यातल्या एका वर्गणीदाराला त्याच्या घरातून खेचून काढण्यात आलं. मग ओढत नेऊन त्याला चाबकानं फोडून काढलं गेलं, नदीत बुडवलं गेलं आणि जिवंत जाळण्यात आलं. गॅरिसन सापडला तेव्हा त्याच्या गळ्यात दोरी बांधून त्याची बॉस्टनमध्ये रस्त्यात जाहीरपणे धिंड काढण्यात आली. एलिजा लव्हजॉय नावाच्या समतावादी गो-या माणसावरही काळ्यांच्या बाजूनं लिहिल्याबद्दल अनेकदा हल्ले करण्यात आले. शेवटी तर त्याचा खून करण्यात आला. नंतर गॅरिसनवादी लोकांनी शांततामय मार्गानं काळ्या लोकांच्या बाजूनं लढा देत राहण्याचा मार्ग निवडला. पण त्याला फ्रेडरिक डग्लस (१८१८ - १८९५) नावाच्या माणसानं विरोध दर्शवून आपली आक्रमक मार्ग अवलंबणारी एक स्वतंत्र चळवळ उभी केली आणि काळ्यांसाठी एक वर्तमानपत्रंही सुरू केलं.
या डग्लसचं बालपण अंगावर काटाच आणतं. डग्लसला आपण कधी, कुठे जन्मलो, आपले आई-वडील कोण याविषयी काही माहीत नव्हतं. आपण गुलामगिरीत जन्मलो आहोत एवढंच त्याला थोडा मोठा झाल्यावर उमगलं. त्याला त्याच्या मालकाच्या घरी त्याची आजी इतर अनेक मुलांबरोबर सांभाळे. तो १२ वर्षांचा असताना आजी त्याला त्याच्या मालकाच्या दुस-या लांब असलेल्या घरी कायमचंच सोडून गेली. या दुस-या घरी राहयचं नाही हा त्याचा आक्रोश अर्थातच फोल ठरला. तिथे त्याला सांभाळायला असलेली मावशी अतिशय कठोर होती. अतिशय क्षुल्लक कारणांवरून ती तिथल्या मुलांना शिक्षा करायची आणि मारायचीसुद्धा. हताश झालेला डग्लस बरेचदा अर्धपोटीच राही. मग पावाचा तुकडा तोंडात घेतलेल्या कुत्र्याच्या मागे फिरे. न जाणो तो तुकडा त्याच्या तोंडातून चुकून पडला तर आपल्याला खायला मिळेल असं त्या लहानग्याला वाटे. मावशीनं टेबलावरचं कापड साफसफाईच्या वेळी झटकलं की तेव्हा खाली पडणारे अन्नाचे बारीक सारीक तुकडे खाऊन तो पोटातली आग कमी करायचा प्रयत्न करे. पुरेसे कपडे नसल्यानं प्रचंड थंडीपासून बचाव करण्यासाठी तो मक्याची कणसं गोळा करण्यासाठीच्या पोत्यांमध्ये किंवा कपाटांमध्ये शिरून बसून राही.
थोडा मोठा झाल्यावर डग्लसनं गुलामगिरीविरूद्ध बंड करायचा आणि लिहिणं - वाच्णं शिकायचा प्रयत्न केल्यावर त्याला ४० मैल दूरवरच्या शेतावर शिक्षा म्हणून दुस-या मालकाकडे पाठवलं गेलं. तिथे तीन दिवस त्याला चाबकानं फोडून काढण्यात आलं. दिवसभर काम, प्रचंड थंडीत अंगात घालायला कपडे नाहीत, झोपताना बिछाना - अंथरूणाचा पत्ता नाही, अन्न म्हणजे जनावरंसुद्धा खाणार नाहीत असा कसला तरी लगदा आणि हे सगळं कमी म्हणून का काय खूप मारहाण या सगळ्या प्रकारांमुळे डग्लस मनानं पूर्णपणे खचून गेला. रविवारी सुट्टी असताना कसलीही हालचाल न करता हताशपणॆ पडून राही. त्याच्या नव्या मालकानं एका काळ्या बाईला आपली भूक भागवण्यासाठी विकत घेतल्याचं डग्लस बघत होता. मालक रोजच तिच्यावर अत्याचार करायचा. त्यातून तिला मुलं होणार आणि आपल्याला आणखी गुलाम मिळणार याविषयी तो मालक जाहीरपणे अतिशय गुर्मीनं फुशारक्या मारत सांगायचा आणि तसं झालंही. हे सगळं बघून डग्लस अजूनच खिन्न झाला.
एके दिवशी डग्लसला आपल्या आयुष्याची इतकी घृणा आली की त्यानं या सगळ्या व्यवस्थेशी लढा द्यायचं ठरवलं. आपल्या मालकानं मारहाण केली की प्रतिकार करायचा, असा मनोनिग्रह त्यानं केला. त्यानं नव्या मालकाकडून पळ काढून पुन्हा जुन्या मालकाचा आश्रय घेतला. जुना मालक जरा बरा होता. त्यानं डग्लसला पुन्हा वेगळ्या ठिकाणी गुलामगिरीसाठी पाठवलं. तिथे चार धट्ट्याकट्ट्या गो-या कामगारांनी डग्लसला बेदम मारहाण केली. तो तळमळत असताना कुणाचीही त्याला सोडवण्यासाठी पुढे यायची हिंमत झाली* नाही. या सगळ्यामुळे गुलामगिरीतून सुटका करून घ्यायचा डग्लसचा निश्चय अधिकाधिक पक्का होत गेला. शेवटी १८३८ साली त्यानं तिथून कसाबसा पळ काढून न्यूयॉर्कचा आश्रय घेतला. तिथेही पळून आलेल्या गुलामांना हुडकून काढून त्यांच्या मालकांकडे परत पाठवण्यासाठी अनेक हेर फिरतच होते. त्यातून कशीबशी सुटका करून एका जहाज बांधणीचं काम करणा-या गो-या मालकाकडे डग्लस काम करण्यासाठी गेला. तिथे इतर सगळे कामगार गोरे असल्यानं मालकानं डग्लसला कामवर घ्यायला नकार दिला. मग डग्लस मिळॆल ते काम करायला लागला.
एके दिवशी डग्लसच्या हातात विल्यम लॉईड गॅरिसन चालवत असलेलं ’लिबरेटर’ नावाचं वर्तमानपत्र पडलं आणी त्याच्या आयुष्यात एकदम क्रांतीच घडली. मग गॅरिसनचं भाषण ऐकायला डग्लस गेला. या सगळ्यातून डग्लसची वैचारिक जडणघडण निर्मूलनवादी आणि क्रांतिकारी झाली. त्यातूनच तो काळ्यांच्या चळवळीत पूर्ण वेळ पडला.